Faszyzm

Zdefiniowanie istoty faszyzmu nastręczało historykom i politologom wielu problemów. Powodów tego stanu rzeczy było wiele. Spokojnej dyskusji nie sprzyjało wykorzystywanie pojęcia „faszyzm” jako narzędzia w walce politycznej, zwłaszcza przez komunistów. Zadania nie ułatwiało również zróżnicowanie ruchów odwołujących się do włoskiego przykładu, a działających w poszczególnych krajach – zwłaszcza że każdy z nich starał się przekonać opinię publiczną, iż nie jest po prostu kopią ruchu Mussoliniego. Ostatecznie skrajny nacjonalizm kopiujący rozwiązania z zagranicy nie mógł pretendować do jakiejkolwiek powagi – stąd większość lokalnych faszystów próbowała wykuć własne nazewnictwo: Falanga (Hiszpania i Polska), reksizm (Belgia), Żelazna Gwardia (Rumunia), strzałokrzyżowcy (Węgry).

Wieloletnie badania porównawcze i uspokojenie polityczno-ideologiczne po upadku ZSRR pozwoliły na wytworzenie się pewnego konsensusu w rozumieniu pojęcia faszyzmu – a mimo różnic w odniesieniu do szczegółów, pod większością składających się na nie tez podpisują się zarówno naukowcy o prawicowych, jak i lewicowych poglądach.

W przeciwieństwie do tego, jak rzecz się ma w przypadku liberalizmu czy socjalizmu, trudno wskazać jedną naczelną ideę stojącą za faszyzmem. Ideologia ta jest raczej mieszaniną pewnych elementów, zarówno negatywnych, jak i pozytywnych (oczywiście w sensie dążeń: co odrzuca i do czego dąży). Elementy te pochodzą z różnych tradycji intelektualnych – mimo że zazwyczaj zaliczany jest do prawicy, faszyzm różni się od innych ugrupowań konserwatywnych swoim odwołaniem do nowoczesności, społeczeństwa masowego i lewicowych koncepcji sprawiedliwości społecznej (dotyczącej jednak tylko członków narodu). Amerykański socjolog mówił nawet o „totalitarnym centrum”³, choć skłonność wielu konserwatystów do sojuszu z faszystami świadczy raczej o prawicowej naturze tego fenomenu.

Zarysy przyszłej ideologii pojawiały się już przed 1914 rokiem⁴, jednak dopiero wojna z mobilizacją i przemocą doprowadziły do ukształtowania się doktryny w jej pełnej formie⁵. Doktryny i – co ważniejsze – narzędzi, które służyły do wcielania jej w życie: paramilitarnych bojówek nie cofających się przed torturowaniem i zabijaniem przeciwników.

Faszyzm dążył do stworzenia totalitarnego państwa i nowego człowieka. Ten miał być wywodzącym się z wizji Fryderyka Nietzschego wojownikiem, który zapewni przetrwanie swojemu narodowi – kobietom przypaść miała rola matek i wychowawczyń. Wojna i imperializm stawały się celami samymi w sobie.

Ideologia odrzucała liberalizm, komunizm i socjalizm, a również konserwatyzm i kapitalizm, aczkolwiek te ostatnie tylko do pewnego stopnia – prywatna własność była jak najbardziej akceptowana, o ile jej wykorzystanie nie godziło w interesy narodu, a konserwatyści znaleźć mogli miejsce w państwie faszystowskim, jeśli nie kładli specjalnego nacisku na wartości takie jak chrześcijańskie miłosierdzie i dążenie do pokoju międzynarodowego.

Idea pluralizmu społecznego czy politycznego była zwalczana. „Antyfaszysta nie może być Włochem” – deklarował Farinacci⁶, zaś słynna dewiza Mussoliniego mówiła: „Wszystko dla państwa, nic poza państwem, nic przeciw państwu”⁷.

Oprócz poprawy warunków społecznych faszyści do cementowania jedności narodu (będącej głównym celem tego ekstremalnie nacjonalistycznego ruchu) wykorzystywali również „liturgię” masowych wydarzeń i nowoczesną estetykę.

„Religie zdobywają dusze tak za pomocą powagi swoich ceremonii, jak dzięki modłom kapłanów – i to dzięki tym ceremoniom często mistyczne natchnienie dociera do serc. Tak samo jest z faszyzmem” – deklarował Giuseppe Bottai, jeden z hierarchów włoskiego reżimu⁸.

Faszyści zdobyli pełną władzę tylko w dwóch krajach Europy (w Niemczech i we Włoszech), co jednak wystarczyło do rozpętania wojny światowej. Duże wpływy osiągnęli również przed 1939 w Nowym Państwie generała Francisca Franco. II wojna światowa przyniosła apogeum rozwoju ruchów, których przedstawiciele oferowali się chętnie jako kolaboranci Nowego Ładu Adolfa Hitlera – owo apogeum nie spełniło jednak marzeń większości lokalnych faszystów. Führer zazwyczaj przedkładał konserwatywnych nacjonalistów, takich jak Philippe Pétain, czy Ion Antonescu, nad nieokrzesane miejscowe bojówki, doskonałe w pogromach, ale gorzej radzące sobie z dostawami materiałów przemysłowych na potrzeby Rzeszy.