Biologia człowieka XX wieku – higiena

Być może równie istotne, co lepsze zaopatrzenie w kalorie, stało się wytworzenie i rozpropagowanie wiedzy medycznej oraz stworzenie infrastruktury zapewniającej lepsze warunki higieniczne. Wszystkie te procesy rozwijały się nieraz obok siebie – na przykład szczepienia wprowadzano od XVIII wieku niezależnie od przemian gospodarczych zwiększających średnią dawkę kalorii (XIX wiek) czy budowy kanalizacji i wodociągów na przełomie XIX i XX wieku². Jak jednak zauważył Robert Fogel, nałożenie ich na siebie skutkowało synergią – dobrze odżywiony organizm skuteczniej radzi sobie z różnymi dolegliwościami, a uchronione przed chorobą za pomocą szczepionki ciało lepiej wykorzystuje energię dostarczoną w pożywieniu³.

Skutkiem tego stała się tranzycja demograficzna – spadek śmiertelności, zwłaszcza niemowląt, mniejsza liczba urodzeń i znacznie wydłużona długość życia. W Hiszpanii współczynnik śmiertelności na 1000 osób spadł z 27,9 w 1900 do 17,2 w 1930 roku. W 2001 roku wynosił już 9,1⁴. W tym samym okresie średnia długość życia wzrosła z 34,8 lat do 50 i w końcu do 79,3 lat⁵.

W zasadniczo wyprzedzających Europę pod względem wyżywienia i higieny Stanach Zjednoczonych na początku XX wieku ⅓ wszystkich zgonów dotyczyła dzieci poniżej 5 roku życia⁶. W Polsce w 2006 roku dzieci poniżej 4 roku życia stanowiły nieco powyżej promila zmarłych⁷.

Abstrahując od czysto materialnego wymiaru zmiany strategii życiowych – nie trzeba płodzić aż tylu dzieci, skoro istnieje większa szansa przetrwania już żyjących⁸ – doprowadziło to do głębokiego przeobrażenia obyczajowości i (być może) psychiki. Jak twierdził przedwojenny polski socjolog: „Na wsi dzieci się bardzo lubi, kocha, ale jak umiera, to też mała strata. Większy żal sprawia jakiś wypadek w gospodarstwie niż śmierć dziecka”⁹. Niekoniecznie świadczy to o okrucieństwie chłopów – wypieranie żalu mogło stanowić jedną ze strategii radzenia sobie z niepewną rzeczywistością. W tym kontekście rozwój gospodarczy skutkowałby możliwością głębszego rozwoju emocjonalnego człowieka – niejako wbrew idealizacjom życia blisko natury.

Jedną z najważniejszych przemian stało się wprowadzenie kanalizacji i wodociągów. Była to zmiana tyleż istotna, co mozolna – w 1913 roku „wodociągi ma tylko dziewięć miast z terenu Kongresówki, kanalizację – osiem”¹⁰. W samej Warszawie dotyczyło to w okresie międzywojennym połowy budynków. Jeszcze w 1960 roku „tylko siedemdziesiąt pięć procent mieszkańców stolicy będzie mieszkać w domach z bieżącą wodą i kanalizacją”¹¹.

Oprócz tego typu wielkich inwestycji budowlanych – które sprawiały problemy nawet bardziej rozwiniętym krajom¹² – istotne znaczenie dla dobrostanu ludności miały takie decyzje jak wprowadzenie jodowania soli spożywczej. Zapoczątkowane w Szwajcarii w 1922 roku ograniczyło problemy z tarczycą, skutkujące powstawaniem tak zwanych woli.