Stalinizm

Od dziesiątków lat trwają dyskusje dotyczące czynników, jakie powodowały Stalinem – czy wpływ na jego osobowość wywarł ojciec-brutal, lata w konspiracji politycznej czy przejścia wojny domowej? Stephen Kotkin, autor monumentalnej biografii wodza ZSRR, po zapoznaniu się z setkami dokumentów zaoferował najbardziej przekonującą interpretację: dyktatorem kierowała ideologia marksistowska i wyzwania polityki wielkiego mocarstwa, które budował². Opinia ta jest mniej banalna, niż można by sądzić na pierwszy rzut oka – postępowanie Stalina, tak często przesycone cynizmem, a zarazem sadyzmem skłania raczej do sięgania po psychologię i psychiatrię niż po politologię.

A jednak nad wszelkimi działaniami przywódcy górował jeden cel – zniszczenie każdej pozostałości kapitalizmu w ZSRR i eksport rewolucji na resztę świata. Uważając się raczej za awatar idei niż za człowieka, mówił swojemu synowi: „Nie jesteś Stalinem i ja nie jestem Stalinem. Stalin to władza sowiecka, Stalin jest tym, co jest w gazetach i na portretach, nie jest tobą, ani nawet nie mną”³.

W 1929, po umocnieniu swojej dominacji nad konkurentami do schedy po Leninie, dyktator rozpoczął proces przyspieszonej kolektywizacji wsi. Kosztowała ona życie co najmniej 280 tysięcy „kułaków”. W następnych latach miał miejsce wielki głód, który pochłonął 6–8 milionów ludzi, z czego 3–5 miliona na Ukrainie⁴; w tym samym czasie Związek Sowiecki wyeksportował „około 1,5 milionów ton zboża, czyli kilogram na głowę dziennie dla 15 milionów osób przez sto dni”⁵.

W latach 1937–1938, w ramach wielkiej czystki, rozstrzelano prawie 700 tysięcy osób. W jej trakcie ponad 100 tysięcy egzekucji dokonano w tak zwanej „operacji polskiej NKWD”, likwidując „szpiegowskie bagno”, jak to ujął Stalin, czyli zwykłych obywateli, nieraz nie czujących się nawet Polakami⁶.

„Robi mi się niedobrze, gdy słyszę […] jak obojętnie powtarzają Tego rozstrzelali, tamtego rozstrzelali, tamtego też rozstrzelali. To słowo wciąż unosi się, pobrzmiewa w powietrzu” – notowała leningradzka artystka w 1937 roku⁷.

Stalin ze swoim reżimem budził fascynację wśród zachodnich intelektualistów, niekoniecznie marksistów – sprawność i sukcesy sowietów głosili Simon i Beatrice Webbowie, H.G. Wells, czy Harold Laski. Ten ostatni mówił o prokuratorze generalnym ZSRR, Andrieju Wyszyńskim, że „postępował tak, jak […] idealny minister sprawiedliwości”⁸.

Romain Rolland, laureat Literackiej Nagrody Nobla, również nie szczędził pochwał, chociaż niepokoiło go wprowadzenie kary śmierci dla dzieci od dwunastego roku życia⁹. Odległy komunistyczny kraj wydawał się jednak miejscem, gdzie wszystko jest możliwe – miejscem kontrastującym z Europą kryzysu gospodarczego¹⁰. Triumfalna industrializacja rolniczego do niedawna państwa przesłaniała wszelkie czarne strony, nawet te dostrzegalne z Londynu i Paryża.