Narodowy socjalizm

Narodowy socjalizm zazwyczaj klasyfikowany jest jako wariant faszyzmu. Nie brakuje jednak głosów odrębnych, podkreślających różnice w ideologii i praktyce politycznej Mussoliniego i tej, która stała się udziałem Niemiec. Wypowiadało się w ten sposób zarówno wielu wpływowych naukowców, jak i niemało uczestników wydarzeń historycznych. Heinrich Himmler mówił w 1943 roku: „Faszyzm i narodowy socjalizm to dwie zupełnie różne sprawy”³. Wybitny historyk Renzo de Felice sugerował wręcz, że gdyby Włochy nie przystąpiły do wojny, być może po upadku Rzeszy system przeszedłby liberalizację i stał się klasycznym autorytarnym reżimem, jak miało to miejsce w przypadku Hiszpanii Franco⁴. Rzecz w tym, że Mussolini jednak został sojusznikiem Hitlera i trudno było oczekiwać, by przywódca przez dwie dekady szykujący swój naród do ekspansji i wojny miał pozostać na uboczu światowego konfliktu. Tak czy inaczej ideologiczne podobieństwa (imperializm, militaryzm, dążenie do budowy państwa totalnego, organiczny nacjonalizm) sugerują możliwość zaliczenia nazizmu do ponurej rodziny faszyzmów – nawet jeśli pod specjalną etykietą „faszyzmu radykalnego”⁵.

Wyjątkowość hitleryzmu brała się z położenia nacisku na „biologię” – wszystkie pozostałe elementy, z centralnym dla Mussoliniego państwem włącznie, pełniły wyłącznie służebną rolę wobec aryjskiej rasy, w jej szczególnie ponoć czystym, germańskim wydaniu. Niemiecki rasizm rozwijał się prężnie już przed 1914 rokiem w formie tak zwanego „volkizmu”. Ten ruch agrarystycznych utopistów kładł duży nacisk na takie pojęcia jak „germańska krew”, czy „przestrzeń życiowa”⁶. W ideologii narodowego socjalizmu postulaty te przeszły daleko idącą radykalizację, włącznie z istotnym już w volkizmie antysemityzmem. Według Hitlera każdy pokój mógł być co najwyżej krótkotrwałą przerwą w wiecznej wojnie ras – dla przetrwania wspólnoty rasowo-narodowej (Volksgemeinschaft) konieczne stawały się ekspansja na Wschód, zdobycie nowych ziem i uczynienie Wołgi „niemiecką Missisipi”⁷. A po zdominowaniu Europy – kolejne lata przygotowań na kontynentalną wojnę ze Stanami Zjednoczonymi…

Zwolennicy Hitlera nie określali się jako „naziści”; zawsze używali pełnej nazwy: narodowi socjaliści. Nie oznacza to jednak, wbrew nierzadkim interpretacjom, że Führer uznawał swój ruch za część europejskiej lewicy – ta była odrzucana zarówno w liberalnym, jak i robotniczym wydaniu. Idee rewolucji francuskiej miały zostać „wymazane”⁸, podobnie jak „niszczyciele narodu”, czyli socjalizm i komunizm.

„Albo zatriumfuje marksizm, albo naród niemiecki” – deklarował Hitler tuż po przejęciu władzy, pod rozpostartym nad mównicą napisem „Marksizm musi umrzeć”⁹.

Nazizm nie mieścił się też jednak w standardach klasycznej prawicy. Konserwatyści z rosnącym niepokojem patrzyli na podporządkowywanie sobie przez reżim kolejnych części społeczeństwa i podważanie dotychczasowych kanonów moralno-społecznych.

Jak bowiem zauważył ocalały z Holocaustu historyk John Lukacs (właśc. János Lukács) – Hitler był rewolucjonistą, chociaż niekoniecznie w gospodarczym znaczeniu tego słowa¹⁰. Wielu niemieckich tradycjonalistów przekonało się jednak zbyt późno, że słowa nowego przywódcy Rzeszy to nie tylko uniesienia populistycznej retoryki.